نظري گذرا بر سابقه ماشين ترجمه
در طي چند دهه اخير و همزمان با گسترش و پيشرفت زبان‌شناسي رايانه‌اي، در بسياري‌از كشورهاي پيشرفته، تلاشهاي همه‌جانبه و پيگير در جهت ترجمه متون از طريق كامپيوترانجام گرفته و حاصل كار با توجه به تنگناها و مسائل خاص ترجمه درخور توجه بوده است. اين‌حقيقت را بايد گفت و پذيرفت كه ترجمه متون از طريق كامپيوتر محدوديت‌هاي خاص خودداشته است. در بعضي از زمينه‌ها حاصل كاركرد واقعا رضايت‌بخش است ولي در بعضي‌موارد نتايج به دست آمده را علي‌رغم قابل فهم بودن- بايد ويراستاري كرد. طبيعتا نوع متن وميزان غموض و پيچيدگي آن در بازدهي امر كاملا ذي‌مدخل مي‌باشد. ترجمه متون علمي به اين‌علت كه از وضوح بيشتر برخوردار و ميزان ابهام‌زايي آن تقريبŠ ناچيز است، به سهولت از طريق‌كامپيوتر انجام مي‌گيرد، ولي ترجمه متون ادبي كه از ديدگاه علمي در حيطه ترجمه فرهنگي cultural translation(23) قرار دارد، اگر غير ممكن نباشد چندان ساده نخواهد بود و حاصل‌آن نمي‌تواند رضايت‌بخش باشد. براساس پيش‌بيني‌هاي اهل فن بدون شك طي چند سال آتي‌نتايج حاصل از ترجمه متون ادبي از طريق كامپيوتر با نتايج فعلي آن كاملا متفاوت خواهدبود.(24) با عنايت به حقايق واقع‌گرايانه فوق، در ترجمه ماشيني ويژگيهائي وجود دارد كه نه‌تنها از نظر جذبه و كشش علمي بلكه از ديدگاه اقتصادي و ديگر ضرورت‌ها و اقتضاهاي عصرانجام آنرا كاملا توجيه مي‌كند. به عنوان مثال در مقر سازمان ناتو در بروكسل و جامعه اروپاعليرغم آنكه حدود 1200 مترجم ورزيده به كار اشتغال دارند، در حال حاضر از ترجمه ماشين‌نيز استفاده مي‌شود.(25) و عامل امر مسأله سرعت و زمان و صرف هزينه‌هاست. ميزان كاري‌كه مترجمي ورزيده در خلال چندين روز انجام مي‌دهد، كامپيوتر در عرض چند دقيقه ترجمه‌مي‌كند. حتي اگر كيفيت و دقت ترجمه ماشيني كمتر از حاصل كار مترجم باشد، باز هم از جهات‌مختلف اهميت و ارزش خاص آن چشمگير است.
حديث تكامل ماشين ترجمه از جذابيت خاصي برخوردار است بدين معنا كه نخستين تلاشها منجر به تدوين فرهنگهاي دوزبانه رايانه‌اي شد، يعني پس از وارد كردن كلمه ، معادل آن در زبان ديگر به دست مي‌آمد. دامنه جاه‌طلبي‌ها در اين عرصه،بتدريج افزون و افزون‌تر گشت تا كم‌كم احساس شد كه امكان تجزيه مرفولوژيكي واژگان نيز ازطريق رايانه ميسر است، به دنبال آن ترجمه كلمه به كلمه متن از طريق رايانه باب شد، ترجمه‌عبارت به عبارت و پس از آن جمله به جمله در دستور كار محققين قرار گرفت.(26) نخستين‌تحقيقات در اين زمينه در شوروي سابق صورت گرفت و پس از آن، آمريكائيها پيشتازان اين‌عرصه شدند. در سال 1954 دانشگاه جورج تاون آمريكا عهده‌دار انجام نخستين پروژه ماشين‌ترجمه (ترجمه ماشيني) گشت. آنها با استفاده از فرهنگي 250 كلمه‌اي و شش قاعده نحوي‌توانستند جملاتي را از روسي به انگليسي ترجمه كنند. و به اين طريق نشان دادند كه ترجمه ازطريق رايانه امكان‌پذير هست.(27) پس از آن سيل سرمايه به سوي پروژه‌هاي ترجمه ماشيني‌سرازير گشت و انجام چندين پروژه تحقيقاتي در دانشگاههاي مهم هاروارد، M.I.T، پنسيلوانياو ديگر مؤسسات آموزش عالي آمريكا شروع شد. تنها در سال 1966 دولت آمريكا 20 ميليون‌دلار در زمينه ماشين ترجمه سرمايه‌گذاري كرد ,ولي درنهايت. عدم توفيق محققان امريكايي در امر ابهام‌زدايي متون‌ترجمه شده، انتقادات شديد برانگيخت . زبان‌شناسي بنام بارهيلل Bar- Hillel در سال 1964 گزارشي انتقادآميز راجع به اين قضيه منتشركرد و پس از آن در سال 1966 با انتشار گزارش ديگريبه قلم pierce آخرين ضربه به پيكره اين تحقيقات وارد شد . سر انجام فعاليت آمريكائيها در اين زمينه تقريبا متوقف ماند و دوباره پس از وقفه‌اي بيست‌ساله در دهه هشتاد، سلسله تحقيقات خود را از سر گرفتند.
شورويها كه پيشگامان اين عرصه بشمار مي‌روند در دهه پنجاه ميلادي، پژوهش‌هاي‌خود را در زمينه ترجمه ماشيني آغاز كردند. تحقيقات آنها معمولا در انستيتوي مركز اطلاعات‌علمي VINITY به سرپرستي پروفسور ميخائيلوف و آزمايشگاه مدل‌سازي الكترونيك زيرنظر پروفسور واسيليف انجام مي‌گرفت.(28) در همين سالها بلسكايا Belskaya الگوريتمي‌جامع براي ترجمه ماشيني دوسويه انگليسي- روسي ارائه كرد. و در طي دهه شصت‌زبان‌شناسان فرماليست روسي در زمينه‌هاي متعدد موضوع مورد بحث تحقيقات ارزنده‌اي‌سامان دادند. غنا و عمق پژوهشهاي گسترده آنان در زمينه نشانه‌شناسي( (semiotics وتجزيه و تحليل نشانه‌ها، رابطه متن و معنا، تجزيه و تحليل‌هاي مرفولوژيكي، نحوي ومعناشناختي بيانگر آن است كه روسها مسائل و مشكلات مربوط به ابهام‌هاي واژگاني ومعنايي را حل كرده‌اند. مهم‌ترين رويداد در حيطه ماشين ترجمه، همزمان با ابداع نخستين‌كامپيوتر شخصي دنيا بنام مير (Mir) در انستيتوي سيبرنتيك آكادمي علوم اوكراين در شهركيف به وقوع مي‌پيوندد. در دانشگاه ايالتي مسكو نيز گروهي به سركردگي كولاگينا (Kulagina) و مولوشنايا(Moloshnaya) الگوريتمي قوي در زمينه تجزيه و تحليل‌مرفولوژيكي و ساختاري ابداع كردند. ملچوك Melcuk زبان‌شناس نامدار روسي در انستيتوي‌زبان‌هاي خارجي اولين كسي بود كه مؤلفه‌هاي معنايي را در ترجمه ماشيني بكار بست، تابالاخره نخستين ماشين ترجمه كاربردي شورويها در سال 1976 به ثمر نشست و مورداستفاده همگان قرار گرفت.(29)
نكته مهم آنكه راز و رمز سيستم ترجمه ماشيني پوشيده ماند تا زماني كه ملچوك و يكي‌از همكارانش به غرب پناهنده‌شدند.
در اروپا تحقيقات در زمينه ترجمه ماشيني از دهه شصت نضج گرفت. CNRSهاي‌فرانسه نخستين مراكز پژوهشي بودند، دانشگاه گرونوبل در اين زمينه فعاليت چشمگير و قابل‌ملاحظه‌اي داشت و نخستين محصول كاربردي آن Geta، بود كه با سرمايه‌گذاري كميسيون‌جامعه اروپا به ثمر نشست و انگيزه انجام صدها پروژه تحقيقاتي در اروپاي غربي شد،سيستم‌هاي Metal با سرمايه‌گذاري زيمنس، Eurolang، Eurotra، Systra، Logos،Fugitso، و... حاصل آن پروژه‌هاست كه اكثراً چند سويه هستند و در آن واحد ترجمه متن از يك‌زبان به چند زبان اروپايي را امكان‌پذير مي‌سازند.(30) پيشرفتهاي شگرف اروپائيان در دهه‌هشتاد و نود ميلادي الهام‌بخش آسيائيها در پيگيري تلاش ايشان شد. ژاپني‌ها در اين عرصه‌پيروزترين محسوب مي‌شوند و به دنبال آنها چيني‌ها، كره‌ايها، مالزيايي‌ها و تايلنديها و...سيستم‌هاي ترجمه ماشيني خود را ابداع كرده و به كمال مي‌رسانند. و اما در ايران تقليدگونه‌هايي از كار ماشين ترجمه شده است ولي متأسفانه به علت عدم وجود بينش علمي كافي،حاصل كار از سطحي ناچيز فراتر نرفته است. ترجمه جملاتي ابتدايي، ساده و پيش‌پا افتاده‌انجام داده مي‌شود كه در حكم بازيچه‌اي بيش نيست. اين امر باعث شده كه تصور و تصويري غيرواقعي از قضيه در اذهان ايجاد شود. حتي ابتدايي‌ترين واقعيات نيز از نظرها پنهان مانده‌است. بدين معنا كه ماشين ترجمه علاوه بر محصول اصلي خود، داراي محصولات جانبي متعدداست كه از نظر ارزش و اهميت كمتر از محصول اصلي نيست.. .
با عنايت به اين امر كه تصور مي‌كنيم در ايران، بيش از هر فرد يا گروه ديگر صلاحيت اظهار نظر و اجراي پروژه ترجمه ماشيني در سطوح مختلف را داشته باشيم، و با توجه به سابقه بيست ساله كار هاي تحقيقاتي و پشتوانه غني علمي ما در اين زمينه و حصول نتايج كاملا رضايت‌بخش، در صورت لزوم و تقاضا مي‌توانيم تفصيل امر و شرح روش‌ها تكنيك‌هاي اجرايي و نيز الگوريتم و dataهاي مربوط را در اختيارتان قرار دهيم .
در سطور زيربه ايجاز و اختصار و فهرست‌وار شمه‌اي از كارهاي پژوهشي خود در زمينه ترجمه ماشيني وزبان‌شناسي رايانه‌اي ارائه مي‌شود:
|