![]() |
آشنايي با وب معنايي(semantic web)
آشنايي با وب معنايي(SEMANTIC WEB)
http://cfoon.net/wp-content/uploads/2008/04/seman.jpg تیم برنرز ، مخترع وب جهان شمول و تیم توسعه دهندگان نرم افزارى اش ، در صدد برآمده اند که تا سالهایی اخیر وب با قابلیت تشخیص معنا را ارایه دهند. این پدیده، قدرت درک واقعى زبان انسان ها را خواهد داشت در سال ۱۹۹۰ “تیم برنرز – لى” ( TIM BERNERS – LEE ) که در لندن متولد شده بود، رقیب خود “ویلیام گیتز” ( WILLIAM GATES )را در ثروت اندوزى تنها گذاشت و خودش عمدا از گردآورى ثروت چشم پوشید. وى احساس مى کردکه در این دهه از سده بیستم، بهتر است اوقات خود را صرف اختراع تکنولوژى نرم افزارى کند که براى بشر پر اهمیت است.به این ترتیب، با تلاشى پیگیر، توانست شبکه جهانشمول “وب” موسوم به: WORLD WIDE WEB ، یعنى WWW را به جهانیان عرضه کند. بدین سان، وى حاصل خلاقیت بى نظیرش – و نه انباشت مالى شخصى خود – را به جهان بشریت ارزانى داشت. از این رو، اکنون ما مردم جهان هرگونه تعالى علمى خود را مدیون وى مى دانیم. اکنون این پدر راستین شبکه اطلاع رسانى جهانى، در این اندیشه است که هدیه بزرگترى را به جهانیان ارایه دهد، یعنى شبکه اى مربوط به نسل آینده، که بى تردید، مهمترین نرم افزار آخرین دهه سده گذشته خواهد بود. آقاى BERNERS – LEE بر این باور است که نرم افزار کنونى، به نوجوانى سرکش مى ماند که نمى تواند وظایف اصلى خود را انجام دهد. وى اما امیدواراست که آنرا جایگزین شبکه اى کند که «شبکه بازى با کلمات» ( SEMANTIC WEB ) نامیده مى شود. در واقع، شبکه اى که هوشمند است و مى تواند در نهایت، زبان انسان ها را درک کند و کامپیوتر را توانا سازد تا بادیگران کار کنند، بسان انسان با کامپیوتر. این پروژه جدید با تلاش مشترک صدها نفر در همکارى با آقای LEE به عنوان استاد، به مرحله اجرا درآمد و هدف نهایى آن، تبدیل شبکه به یک جایگاه فکرى بزرگ مى باشد. بدین سان، با هر کامپیوترى که به اینترنت دسترسى داشته باشد، مى توان به تمامى دانستنى هاى بشریت که تاکنون در زمینه علوم بدست آمده یا در امور بازرگانىو هنرهاى مربوط به حدود سى هزار سال پیش – دورانى که بشر نقاشى ها را بر روى دیواره غارها ترسیم مى کرده است – دست یافت. واین منبعى است از الهام رویاها، که سبب فعال شدن خلاقیت انسان ها مى شود و مى تواند مشکلات پیچیده را براى انسان حل کند. انواع ریزه کارى هاى بازرگانى، و خدمات شبکه اى آماده ( ONLINE ) و روى شبکه ( WEB ) با نرم افزارى تنظیم شده ( SOFTWARE MODULES ) است که مانند قطعات اسباب بازى موسوم به LEGO BLOCKS به یکدیگر متصل اند.”ریچارد هیث روت” ( RICHARD HAYES – ROTH ) کارمند ارشد تکنولوژى نرم افزار شرکت هیولت پاکارد اظهار مى کند: که ما انتظار داریم SEMANTIC WEB انقلابى عظیم به عنوان انقلاب اصلى شبکه اطلاع رسانى کامپیوترى، یعنى “وب اصلى” را به جهانیان ارایه دهد. بنابراین، براى دستیابى به هدف پرعظمتى که سخن از آن رفت، آقاى LEE ، باید در آب هاى بى اندازه گل آلود شنا کند.این برنامه که “سمانتیک وب” نامیده مى شود، از پیش توسط کنسرسیوم شبکه جهانى کامپیوتر W3C که آقاى LEE در راس آن قرار دارد، سرمایه گذارى شده است. مسلما این SEMANTIC WEB که از قابلیت تشخیص معنابرخوردار است، از جذابیت بسیار هم برخوردار خواهد بود. SEMANTIC WEB (شبکه هوشیار) به عقیده BERNERS – LEE ، نه تنها معنى کلمات و تصورات، بلکه ارتباطهاى منطقى بین کلمات را درک مى کند. به همین خاطر، این SEMANTIC WEB نیرویى بالقوه ترسناک را در خود ذخیره دارد.لازم به تذکر است که بیشترین دانش و معلومات این شبکه هوشیار، براساس دو اصل ساخته شده است: یکى، شناخت مفاهیم و دیگر، ریاضیات. لذا در زمینه شکستن اعداد و ارقام هم اکنون کامپیوتر جاى انسان را گرفته و در این کار از انسان برتر است. و استدلال آن در زمینه کمک به انسان این است که مهارت هایش مانند مهارت هاى انسان است و در این نکته نه تنها اسرار درونى را کشف مى کند، بلکه مى تواند خودبخود مسیرهاى جدید را هم کشف کند. حتى با یک دستگاه کامپیوترنسبتا ابتدایى از نوع همین شبکه هوشمند، در آینده پیدا کردن گنجینه هاى اطلاعاتى و دانستنى ها، انسان را مجبور نمى کندکه در جستجوى برگ برگ اطلاعات مورد نظر وقت صرف کند، بلکه کامپیوترها در عوض مى توانند عوامل یا نرم افزارهاى هوشمند را براى کشف هزاران هزار وب سایت بکار بگیرند و به طور منطقى آنچه را که مورد نظر است، از یکدیگر تسویه نمایند. و این خود به تنهایى – چه در محیط مسکونى و یا در محیط کار – مى تواند سبب پیشبرد امور باشد. اما فواید بسیار دیگرى نیز در این زمینه وجود دارد و آن این است که تولیدکنندگان نرم افزارها مى توانند از بسیارى ازموضوعات مفید روزمره اجتماعى یا علمى، بهره بردارى کنند مانند کمک رسانى به تولیدکنندگان صنعتى در زمینه پیداکردن مشترى و انواع مذاکرات مربوط به سازندگان قطعات یدکى و قیمت هاى نازل موردنظر و کمک رسانى به یافتن پاسخ انواع سوالات دیگر. این شبکه هوشمند گنجینه ایست لایتناهى از شوق اکتشاف هاى بزرگ. بیشترین اختراعات و اکتشاف هاى علمى، از جمله شبکه کامپیوترى کنونى از ترکیب هاى نوین دانستنى هاى موجودسرچشمه مى گیرند. این شبکه هوشمند، یعنى SEMANTIC WEB آنچه را که بشر مى تواند در تمام طول حیاتش با تردستى فراهم آورد، مى تواند در فاصله یک شب تا صبح از طریق ترکیب هایى که انجام مى دهد، ارایه نماید. به قول یکى از خبره گان اطلاعاتى در کالیفرنیا موسوم به CHAITANYA BARU : “اینک دانشمندان براى انجام بسیارى از تحقیقات علمى مجبورنیستند که مطالب مربوط را مورد مذاکره قرار دهند، چون اینگونه مطالب خودبخود بر روى وضعیتی منظم قرار گرفته اند، مانندتغییرات جوى و مطالب علمى دیگر، ولى در حال حاضر، از نوشتارهاى درهم و بر هم خاصىاستفاىه می شود”. البته دانشمندان – یا هر کس – مى توانند نظریات خود را به وسیله این شبکه ها براى بررسى و مطالعه در اختیار دیگران قرار دهند. جالب این که به وسیله ماشین هایى که توانایى خواندن و ترجمه اصطلاحات زبان هاى فنى را دارند، نیز مى توان نظریات مندرج در میلیون ها صفحه شبکه را به صورت خلاصه درآورد. همین خواص باعث شده است که فرایند ارزیابى وتکامل اطلاعات افزایش یابد. بر اثر نتایج حاصل، آقاى BERNERS – LEE آینده بشریت را “عصر راستینه هاى شفاف” ارزیابى مى کند و بر این باوراست که این شبکه هوشمند SEMANTIC WEB کمک مى کند که مردمان بیشترى آگاهی یابند و بهتر مسایل و امور را تحلیل و تفسیر کنند. وى اضافه مى کند که قدرت این شبکه هوشمند، به قدرى است که مى تواند همکارى هاى میان ملت هاو مردمان را در زمینه ابعاد تصورات فرهنگى تربیت و تقویت کند، و ثمرات آن سبب خواهد شد که ملت ها در زمینه مسایل مهم به راه حل هاى لازم دسترسى پیدا کنند، مانند علت گرم شدن آب و هواى کره زمین، و… حتى زیر و رو کردن کاینات. اما سوال اصلى این است که آیا BERNERS – LEE مى تواند در انجام این کار دشوار موفق شود یا نه؟ تعداد کسانى که دراین باره تردید دارند، کم نیستند. هنوز بیشتر افرادى که BERNERS – LEE گوشه گیر را مى شناسند، خوشبین مى باشند. JOHN R. PATRICK که یک مدیر اجرایى ارشد شرکت IBM است و در حال حاضر، بازنشسته شده، شخصى است که به تاسیس کنسرسیوم W3C کمک کرد. وى اظهار مى کند که ” TIM براى دیدن آینده و تبدیل آن به واقعیت، داراى استعدادى خداداد است.” اریک اشمیت هم که قبلا رییس شرکت SUN بود و اینک یکى از نوپردازان شرکت GOOGLE INC است، اظهارمى کند:” اگر قرار شود که در زمینه کامپیوتر جایزه نوبل اعطا شود، آقاى BERNERS – LEE کسى خواهد بود که لیاقت دریافت جایزه نوبل را دارا است”. و از طرفى دیگر، آقاى LARRY L. SMARR ، مدیر انستیتوى مخابرات و اطلاعات دانشگاه کالیفرنیا،معتقد است که BERNERS – LEE شخصیتى است که در تاریخ آینده انسان نامش به ثبت خواهد رسید. آنچه بر دانشمند کامپیوتر تاثیر اخلاقى گذاشته است، شخصیت BERNERS – LEE مى باشد. وى داراى شخصیتى است آرام و محبوب و در عین حال، با خصوصیاتى پیگیر و پرکوش. SEMANTIC WEB چیست؟ BERNERS – LEE اولین شخصى است که اعتراف مى کند که شبکه جهانى کامپیوتر WWW مکانى است که به سختى مى توان در آنجا کارهایى را انجام داد، زیرا موتور پژوهشى شما – حتى با دشوارى بسیار – مى تواند بین یک شماره تلفن یایک کدپستى تفاوتى را قایل شود. مثلا در یک کامپیوتر که یک سایت مسافرتى را بررسى مى کند، زمان حرکت “۰۹:۰۵ AM “صبح به سادگى مى تواند ۵۰:۹۰ دلار استرالیایى معنى شود. ولى در شبکه هوشمند ( SEMANTIC WEB ( به لغات با استفاده از یک زبان که XML نامیده مى شود، بر چسب زده شده، از اینرو، کامپیوترها مى توانند تشخیص دهند که معناى لغت هاچیست. نرم افزارهاى هوشمند که واسطه یا عامل ( AGENTS ) نامیده مى شوند، مى توانند معناى لغت و عقب و جلو بودن لغات را تشخیص دهند. دو سال قبل، BERNERS – LEE ، شخصیت هاى سختکوش صنعت کامپیوتر در کنسرسیوم W3C را متقاعد کرد که بایدبه گسترش SEMANTIC WEB اقدام کنند و به این ترتیب، قبل از سال ۱۹۹۸ آنان را متقاعد ساخت که زبان ویژه اى موسوم به زبان علامت گذارنده توسعه پذیر XML ( EXTENSIBLE MARKUP LANGUAGE ) ،را تصویب کنند. این زبان،زبانى است مرکب از کاراکترها یا سمبول هاى قابل تغییر براى استفاده متن مورد نظر، و در عین حال، زبانى خواهد بودمخصوص شبکه. SMARR در این زمینه توضیح مى دهد: ” TIM در حفظ و هدایت XML در میان شخصیت هاى W3C کاربسیار بزرگى را انجام داده است.” درحال حاضر،حدود۳۰۰شرکت از نرم افزار XML شرکت” OPEN APPLICATIONS GROUP “OAGI INC ” استفاده مى کنند و OAGI پیش بینى مى کند که تعداد استفاده کنندگان از این نرم افزار به دو برابر برسد. مثالی عینی از کاربرد SEMANTIC WEB : 1 – خانم JANE از عامل یا واسطه خود کمک مى طلبد: خانم JANE یک مسافرت به فیجى را طرح ریزى مى کند. شبکه هوشمند ( SEMANTIC WEB ) کامپیوتر مى تواند برنامه هاى لازم را در این زمینه تنظیم کند. عامل یا واسطه مسافرت که تماما از کد نرم افزارى ساخته شده، جستجو در وب را آغاز مى کند و تمام اطلاعات مربوط در رابطه با جداول زمانى خطوط هوایى، قیمت آپارتمان هاى شخصى، و کیفیت هاى خوب سواحل قابل استفاده براى شنا را جمع آورى مى کند و JANE هم بابلیطهاى دیجیتالى در دست خود بر مى گردد. ۲ – عامل وب با قابلیت تشخیص معنا : ( SEMANTIC WEB ) اولین توقفگاه این عامل هوشمند، جایى است موسوم به یک مخزن مجازى. عامل یا واسطه JANE ، یک کتابخانه مجازى است که اصطلاحات و تعاریفى که توسط خطوط هوایى،شرکت هاى حمل و نقل دریایى، آژانس هاى مسکن، و خدمات اجاره اتومبیل به کار مى رود، به آن داده مى شود. این عامل هم بلافاصله اصطلاحات را تشخیص مى دهد و در خود ذخیره مى کند و از هرگونه توضیحى که به این شبکه داده مى شود، اززبانى استفاده مى کند که آنرا اصطلاحا XML مى گویند و با این زبان هرگونه شرحى را دقیقا شناسایى مى کند و تشخیص مى دهد. هنگامى که این عامل، علایمى مانند “زمان ورود” را شناسایى مى کند، مى تواند نیازهاى اطلاعاتى لازم را فراهم آورد. ۳ – رفتن عامل به دیدار نماینده خط هوایى: زمانى که این عامل هوشمند اطلاعات لازم را دریافت کرد و به اصطلاح مسلح شد، با عوامل نرم افزارى شبکه هاى کامپیوترى خطوط هوایى مختلف تماس مى گیرد و وارد مذاکره مى شود و بدین ترتیب،علاوه بر یادگیرى اطلاعاتى در مورد قیمت بلیطها و جداول زمانى پروازها، اطلاعات جزیى در رابطه با طرق دیگر مسافرت مانند سفر با کشتى هاى گردشى و دریایى را نیز اخذ مى نماید. ۴ – مکان مناسب براى اقامت: بعد از ساختن اسکلت بندى ها در مورد طرق مختلف مسافرت، عامل یا واسطه، مجددا به ذخایر داده هاى دریافتى خود مراجعه مى کند و معانى مربوط به اجاره آپارتمان هاى شخصى را مورد مطالعه قرار مى دهد.سپس با سرعت به شبکه هاى کامپیوترى آژانس هاى مسکن در کشور فیجى رفته و به استراحتگاه هایى که مربوط به مسکن و امور مربوط به املاک در فیجى هستند و یا به استراحتگاه هاى به اصطلاح “زنجیره اى” و براساس اشتراک زمانى اجاره داده مى شوند، مراجعه مى کند. از آنجایى که درخواست خانم JANE حاوى لغات “خانه ( HOUSE ) “و “آپارتمان هاى شخصى ( CONDO ) “مى باشد، این عامل یا واسطه مى داند که باید هر نوع پیشنهاد مربوط به هتل ها را که شامل آشپزخانه نمى شود، نادیده بگیرد. ۵ – زمان کاهش گزینش ها: نکته هایى که اینک گزینش مى شود، انتخاب چند خانه مسکونى اجارى است، و کامپیوتر بامهارت قابل توجهى، چندین هزار از این داده ها را با یکدیگر ترکیب مى کند، ولى خانم JANE زمان کافى براى مطالعه همه این اطلاعات پیشنهادى را ندارد. اما جاى نگرانى نیست، چون عامل یا واسطه این کار را هم انجام مى دهد و در یک زمان بسیار کوتاه، تمامى امکانات پیشنهادى را براساس اولویت ها تعیین و طبقه بندى مى کند و از میان آنها پنج انتخاب را گزینش کرده و به خانم JANE ارایه مى دهد. ۶ – خانم JANE تصمیم مى گیرد: خانم JANE سفر هوایى را به سفر دریایى ترجیح مى دهد. بنابراین، عامل یا واسطه،براى تمام کردن معامله به درون وب غوطه ور مى شود. این عامل یا واسطه برخى از رزرواسیون ها را حذف مى کند و بقیه راپس از تایید – براى مثال، به عامل یا واسطه نرم افزارهاى خط هوایى UNITED AIRLINES – تحویل مى دهد. عامل یاواسطه نرم افزارى مربوط، معامله را براى اجاره یک آپارتمان شخصى به پایان مى برد و بدون معطلى، از آنجا که نوع اتومبیل مورد علاقه خانم JANE را مى داند، یک اتومبیل هم براى او رزرو مى کند. لازم به یادآوریست که بدون کوشش هاى عمیق آقاى BERNERS – LEE ، شبکه اى که امروزه در محل CERN مستقرمى باشد، غیرممکن بود که وجود داشته باشد. او این موفقیت را دقیقا و علنا با مخالفت هاى خود در رویارویى با مدیران ارشدحاکم به دست آورد. سرانجام، وى با پشتکار خستگى ناپذیر خود و با استفاده از زبان معنایى موسوم به XML توانست یک موفقیت جهانى را براى خود کسب کند. این زبان ( HTML ) HYPER TEXT MARKFUL LANGUAGE صرفا ، ظاهر یک صفحه وب رامشخص مى کند: چه رنگ هایى در کجا استفاده شوند؟سایز اطلاعات تایپ شده چقدر باشد؟و اجزا و عناصرگرافیکى در کجا گذاشته شوند؟براى یک پژوهشگر شبکه ، ( WEB BROWSER ) یا بیشتر برنامه هاى کامپیوترى دیگر، این لغات و اعداد فقط “خطوط کوتاه وموج دار بى معنایى” مى باشند. کامپیوترهایى که یک صفحه شبکه را تشریح و تجزیه و ترکیب مى کنند، نمى توانند بدون هیچ نوع نشانه اى معین کنند که لغت “خرید” ( BUY ) یک اسم است یا یک فعل؟یا عدد “۲۰۰۳۱″ یک کدپستى است، یا یک قیمت؟در مقابل آن، برچسب هاى XML وب را با معنا اشباع مى کنند. مثال هایى از این قبیل مى تواند برچسب هایى مانندشماره شناسایى بیمار ، ( PATIENT ID ) نام دارو ( DRUG NAME ) و تاثیرات متقابل شناخته شده KNOWN) INTERACTION) براى استفاده در یادداشت هاى پزشکى باشند. برچسب “نام” ( NAME ) با قسمت هاى مرتبط با یادداشت هابه صورت ارتباط مستقیم ( ONLINE ) که خود نیز با XML کد شده، پیوندهایى خواهد داشت، و “تاثیرات متقابل” به داروهاى دیگرى که با معالجه و مداوا، تداخل پیدا مى کند، اشاره خواهند داشت. سپس، زمانى که یک دکتر یک نسخه را نسنجیده برروى یک کامپیوتر قرار دهد، یک عامل یا واسطه نرم افزارى مى تواند تشخیص دهد که دارو براى بیمارى تشخیص داده شده مناسب است یا نه. هم چنین، سابقه بیمار را چک کرده، ملاحظه کند که آیا بیمار در حال استفاده از چه داروهاى دیگرى مى باشد، و تعیین مى کند که آیا امکان دارد که هر کدام از آن داروها با نسخه جدید تداخل پیدا کنند یا خیر؟ در حال حاضر، یک گروه از محققان در صنایع و دانشگاه ها، با اداره افراد کار آزموده VETERANS ) ADMINISTRATION )وکتابخانه عمومى پزشکى در حال پژوهش بر روى چنین طرح هایى مى باشند. نتیجه گیری در پایان باید گفت این موضوع یک سیر تکاملی پایدار است که در حال حاضر یک حالت هنری است. من فکر میکنم که SEMANTIC WEB نوید دهنده یک آینده زیبا است که ما شکوه و افتخار آن را در آینده خواهیم دانست. اما در حال حاضر آنچه لازم است توسعه پایدار آن است که ما را در غلبه بر Web موفق گرداند. بنابراینSEMATIC WEB فازسومی است که آنچه در آن مهم است داده های هستند چه ساخت یافته چه ساخت نایافته و چگونگی به کارگیری وب برای دسترسی به آنها نه فقط برخی از داده های بلکه تمام آنها . اگر وب اولیه یک ابراز ارتباطی برای توده ها بودSEMANTIC WEB چیری است که هرگز توده ها نخواهند دانست که در واقع در حال استفاده از آن هستند.از نقطه نظر تاثیر وب معنایی هر آنچه که داریم را مفیدتر خواهد کرد. ودر کل تعبیر آقای LEE از کاربرد SEMANTIC WEB در سالگرد W3C این بود که : آنچه اهمیت دارد مردم اند نه فن آوری! ماخذ MAR 2002 / BUSINESS WEEK |
Semantic web
در حالیکه به نظر می رسد با فروکش کردن موج دات کام ها {سایت های تجاری.م.} ، بخشی از انقلاب اینترنت خاتمه یافته است، انقلاب خاموش دیگری در وب در حال وقوع است. وب تا کنون درمسیر تولید، ورود، ذخیره و نمایش اطلاعات موفق بوده است، اما بازیابی و پردازش هنوز به عنوان یک مشکل باقی است.
موج اول پیشرفت وب شامل ارائه حداکثر اطلاعات ممکن به شکلی بود که بتواند به صورت مستقیم در قالب زبان نشانه گذاری فرامتن (HTML)برای مخاطب نمایش داده شود. بانک های اطلاعاتی هر روز بیش از پیش تلاش می کنند اطلاعات را به شکلی تولید نمایند که قبل از نمایش برای کاربر، توسط دیگر رایانه ها قابل خواندن و پردازش باشد. آنها برای برچسب گذاری داده ها، به جای HTML از زبان نشانه گذاری توسعه پذیر (XML) بهره می برند و برخی از آنها به منظور استاندارد سازی قالب محتوا به نحوی که صرف نظر از کاربرد نهایی، توسط رایانه ها نیز قابل خواندن باشد به استفاده از چارچوب توصیف سند (RDF) روی آورده اند. در موج جدید پیشرفت تلاش می شود تا هر شیی اطلاعاتی موجود در جهان اطلاعات به واسطه موضوع، محل، پدیدآورنده، تاریخ و دیگر ویژگی هایش توصیف شود. این نوع اطلاعات پیشتر تنها در یک بانک اطلاعاتی ذخیره می شد اما اکنون ممکن است در یک سند ذخیره شود. وجه تمایز میان یک پیشینه در یک پایگاه اطلاعاتی و یک سند هر روز کم رنگ تر می شود. اطلاعات ممکن است در ابربرچسب (Metatag) ها در راس یک صفحه HTML قرار گیرد یا یک سند کامل ممکن است با استفاده از XML با بخش های مفصل نظیر عنوان، چکیده، روش ها، و نتایج کدگذاری شود. این موج تازه پیشرفت را "وب معنایی"( Semantic web) می نامند. وب معنایی شیوه ای است برای ایجاد یک وب که در آن رایانه ها می توانند از شبکه ای از داده های منبع استفاده کرده، آنها را تعبیر، تحلیل و پردازش کرده و به کاربر ارائه نمایند. این امر ممکن است از بازیابی اسناد گرفته تا جمع بندی عناصر برنامه ای مختلف برای خلق یک نرم افزار کاربردی را دربر گیرد. تیم برنرزلی (Tim Berners-Lee) {ابداع کننده وب معنایی.م.}عقاید خود را درباره این امکانات در { Semantic Web - XML2000 - Slide list }مطرح کرده است. وب معنایی شامل پنج سطح است: 1. آدرس های منحصر به فرد- نشانگر متحدالشکل منبع (URI) ، 2. فرانماها- فرانمای زبان نشانه گذاری توسعه پذیر (XML Schema) {تعریف نوع سند(DTD) }/ فرانمای چاچوب توصیف منبع (RDF Schema) ، 3. واژگان- هستی شناسی، 4. قواعد- منطق و برهان، 5. امنیت- اطمینان. در حالیکه بسیاری از این عناصر پیشاپیش پیرامون وب وجودداشته اند، فناوری هایی که امکان بکارگیری منسجم آنها را فراهم می کند به تازگی عرضه شده اند. محدودیت های اصلی این رهیافت بیشتر از عوامل انسانی نشأت می گیرد تا از فناوری. آدرس های منحصر به فرد- نشانگر متحدالشکل منبع (یو.آر.آی) نقطه آغاز برای اطلاعات وب، آدرس منحصر به فرد آن است- اما آیا واقعاً منحصر به فرد است؟ ما با مکان نماهای متحدالشکل منبع (URL) به عنوان شیوه توصیف محل ها آشنا هستیم اما با ایجاد تغییر در اسامی حوزه ها و بسته شدن سایت ها، نشانگرهای منحصر به فرددیگری اتخاذ می شوند نظیر نشانگر دیجیتالی شئی (DOI) یا یو.آر.ال ثابت (برای جزئیات بیشتر نگاه کنید به http://www.purl.org). راه حل های گوناگونی وجود دارد، این موارد را می توان به صورت کلی تر به عنوان URI ها توصیف کرد که این مزیت رادارند که اگر آدرس وب نهایی تغییر کند، URI هنوز به محلی اشاره می کند که نهایتاً به محل اصلی منبع منتهی می شود. فرانماها- فرانمای زبان نشانه گذاری توسعه پذیر (ایکس.ام.ال.)/ فرانمای چاچوب توصیف منبع (آر.دی.اف) زبان نشانه گذاری توسعه پذیر قبلاً در مقاله دیگری توصیف شده است(1). تولید برونداد در قالب XML ازیک بانک اطلاعاتی چه به عنوان یک صفحه وب ثابت یا یک نتیجه جستجوی پویا امر بسیار ساده ایست. این برونداد می تواند توسط یک برنامه کاربردی دیگر مورد استفاده قرر گیرد و امکان تبادل، ترکیب یا پردازش داده ها را فراهم نماید (برای جزئیات نگاه کنید به Focus Area News | XML.org). XML شیوه ای برای برچسب گذاری داده هاست. با این حال نیازمند یک فرانما (طرح) برای اعتبار بخشی به محتوای برچسب (Tag) هایی است که هر جزء از داده ها را توصیف می کنند. پدیدآورنده، عنوان و سال ممکن است به عنوان برچسب در سندی که توسط یک فرانما یا تعریف نوع سند (DTD) توصیف شده است درج شوند. زبان نشانه گذاری توسعه بین المللی (IDML) می تواند مثال خوبی باشد (برای اطلاعات بیشتر نگاه کنید به http://www.idmlinitiative.org/). مادامیکه به سمت یک نظام خودکار که در آن رایانه ها داده ها را تعبیر می کنند پیش می رویم، لازم است برچسب هایی برای کنترل پردازش داده ها و اطمینان از استاندارد سازی محتوا وجود داشته باشد؛ این همان جایی است که آر.دی.اف اهمیت می یابد. آر.دی.اف یک استاندارد است که گاه برای تبادل داده میان بانک های اطلاعاتی مورد استفاده قرار می گیرد. یکی دیگر ازسیستم های کدگذاری که برای کمک به تبادل محتوا به زبان های مختلف ایجاد شده است، Unicode است. یونی کد استانداردی است برای مشخص نمودن حروفی که خارج از مجموعه کدهای ASCII قرار دارند. یونی کد یک استاندارد جهانی برای نمایش حروف و علائم فراهم نموده و تبادل ساده آنها با دیگر برنامه های کاربردی را بدون بروز اشکال در مورد حروف دارای اکسان (علائم صوتی) میسر می نماید (برای جزئیات بیشتر نگاه کنید به Unicode Consortium). واژگان- هستی شناسی این مبحث، هم به واژگان رایانه نظیر واژگان مورد استفاده برای خدمت دهنده های اینترنت جهت برقراری ارتباط و تبادل اطلاعات ارتباط می یابد و هم به مفاهیمی که گروه های فعال درحوزه های موضوعی مختلف جهت تعریف حوزه موضوعی شان بکار می برند.. هر دو مورد برای اطمینان از بازیابی و نمایش اسناد یا داده های مرتبط در هنگام جستجوی کاربر به زبان طبیعی ضرورت دارند. مراحل دخیل دراین امر نه تنها شامل عبارت جستجوی ارسال شده به بانک های اطلاعاتی مختلف جهت دریافت پاسخ می شود بلکه اهمیت برقراری پیوند میان واژگان در زبان ها و رشته های مختلف را نیز دربر می گیرد. قواعد- منطق و برهان قواعدی که رایانه با اتکا به آنها به بازیابی داده ها از طیفی از منابع می پردازد در واقع همان Script ها و برنامه های نرم افزاری هستند. برخی بر این باورند که این قواعد بایستی به مرحله ای از تکامل برسند که به صورت خودکار به عنوان مثال افزایش دستمزد ها را در یک شرکت بر مبنای برآورد فروش یا تولید در اینترانت آن شرکت کنترل کنند؛ اما شاید هم در جهان علمی، اعتبار، برگرفته از گزارش ها یا نوشته های افراداست نه رایانه. امنیت- اطمینان در حالت واقعی، اگر چه ایده یک وب یکپارچه ممکن است جذاب به نظر برسد، اما هر روز بیش از پیش با محدودسازی وب از طریق ایجاد رمز عبور برای وب سایت ها مواجه می شویم. اطلاعات به طور معمول میان یک گروه از شرکت ها یا یک کنسرسیوم از سازمان ها به اشتراک گذاشته می شود. تجربه شخصی من این است که در مورد همکاری با سازمان های وابسته به سازمان ملل و بانک جهانی، اگر قرار باشد آنها با گردآوری انبوه اطلاعات یک نظام مرکزی تدارک ببینند، تردید وجود دارد. جایی که یک تعاونی یا کنسرسیوم از سازمان ها پیرامون امنیت یا نفع مشترک گرد هم می آیند، رهیافت اشتراک داده ها موفق تر است. فناوری های جدید شیوه هایی جهت وصول اطمینان از تضمین امنیت اطلاعات فراهم می کنند. به طبع، دراین صورت کاربر نیز اطمینان و اعتماد بیشتری به داده ها و نظام پیدا می کند. در نتیجه نهایتاً با مجموعه ای از وب ها مواجه خواهیم بود که از اطمینان لازم برای کاربردهای مختلف توسط گروه های متفاوت برخوردار هستند. این شبکه ها نسبت به نظام های موجود که مبتنی بر یک سازمان فراهم کننده محتوا هستند، خدمات بهتری می توانند ارائه کنند. وب معنایی چگونه بر نظام شما اثر می گذارد؟ همه گروه های فراهم کننده اطلاعات روی وب پیشاپیش با انتخاب ابربرچسب های بکار رفته در صفحات وب خود، به نحوی در ایجاد نوعی وب معنایی مشارکت کرده اند. با انتخاب برچسب ها، به عنوان نمونه برچسب های پیشنهادی Alta Vista یا Dublin Core (DCMI Home: Dublin Core Metadata Initiative (DCMI)) شیوه هایی جهت توصیف پدید آورنده، عنوان وموضوع یک سند فراهم می شود. انتخاب کلیدواژه موضوعی احتمالاً مشکل تر است. اگر در یک شرکت کشاورزی کار می کنید ممکن است به عنوان مثال از AGRIS یا CAB Thesaurus یا سیاهه کلید واژگان خاص خودتان استفاده کنید. ممکن در حال استفاده از یک بانک اطلاعاتی برای ایجاد وب سایت خود باشید. دراین صورت احتمالاً با ایکس.ام.ال به عنوان شیوه ای جهت ارسال داده ها به دیگران و دریافت داده ها از دیگر منابع به منظور درونداد دسته ای داده ها آشنا باشید. وقتی این موارد پیچیده تر می شوند، ممکن است از نرم افرارهای کاربردی ای استفاده کنید که معرّف لایه های منطق و برهان در وب معنایی هستند. به عنوان مثال ممکن است تنها پذیرای دروندادی باشید که با معیارهای خاصی مطابقت داشته باشد، به یک موضوع خاص مربوط باشد و به دوره زمانی خاصی محدود شود. بسیاری از وب سایت های موجود دارای حوزه های امن متکی بر رمز عبور هستند اما مشکل توسعه وب سایت ها، به ایجاد اطمینان هنگام همکاری با سایر فراهم کنندگان اطلاعات جهت ایجاد خدمات مشترک و یا همکاری با کاربران جهت ارائه خدمات برمی گردد. روشن است مادامی که وب معنایی تا قبل از رسیدن به دیدگاه های مطرح شده توسط افرادی چون تیم برنرزلی همچنان به تکامل خود ادامه می دهد، ما بایستی وب سایت های خود را جزئی از یک کل در نظر بگیریم و نه درانزوا از دیگر سایت ها. با توجه به این ایده، ارزش آن را دارد که توجه خود را معطوف شیوه ایجاد وب سایت ها کرده و با بهره گیری از فناوری های نوین به همکاری با دیگران جهت تدارک خدمات روی آوریم. * Addison, C. (2001), “the Semantic Web”, Information development, 17(2), pp. 83-84. مآخذ: 1. Addison, C. (1999), “Extensible Markup Language”, Information development, 15(3), pp. 153-154 نکته: جهت مطالعه بیشتر در مورد وب معنایی به زبان فارسی وآشنایی بیشتر با برخی اصطلاحات بکاررفته در این مقاله رجوع کنید به: جمالی مهموئی، حمید رضا "وب معنایی: راهکاری رو به توسعه..."، اطلاع شناسی، ج.1، شماره.2 (1382 پاییز). معادل انگلیسی واژه های متن: برهان = Proof تعریف نوع سند = Document Type Definition: DTD زبان نشانه گذاری توسعه بین المللی = International Development Markup Language: IDML زبان نشانه گذاری توسعه پذیر = eXtensible Markup Language: XML زبان نشانه گذاری فرامتنی = HyperText Markup Language: HTML فرانمای چاچوب توصیف منبع = Rresource Description Framework Schema فرانمای زبان نشانه گذاری توسعه پذیر = (XML Schema) مکان نماهای متحدالشکل منبع = Uniform Resource Locator: URL مکان نماهای متحدالشکل منبع ثابت = Uniform Resource Locator: PURL Permanent نشانگر دیجیتالی شئی = Digital Object Identifier: DOI نشانگر متحدالشکل منبع = Uniform Resource Indicator: URI هستی شناسی = Ontology |
web 3استفاده از تكنولوژی
نزدیک به سه سال پیش بود که مردی با نام Dale Dougherty از وب 2 سخن گفت که بی درنگ عملی نیز شد. این ایده در آغاز چندان جدی نبود تا اینکه در اواخر سال 2005 نخستین کنفرانس درباره وب 2 برگزار شد و روشن گردید که این استاندارد با خود انقلابی به همراه دارد. وب 2 آمد تا هر کجا که به اشتراک گذاری دادهها لازم است به ما کمک کند و نتیجه آن را در بلاگها، دایره المعارفهای اینترنتی و RSS feedها میبینیم کهWikipedia ، MySpace و YouTube نمونههای عملی آنها هستند. از آنجا که این استاندارد جنبههای گوناگونی را پوشش میدهد هنوز ارزش و سودمندی آن برای برخی روشن نیست. ما ناگزیریم که تاریخچه وب را به دو بخش تقسیم کنیم: امروز که وب 2را داریم و دیروز که از وب 1استفاده میکردیم. اما اکنون پرسش این است که وب 3 دیگر چیست؟ البته هنوز خیلی زود است که بخواهیم با قاطعیت درباره آن صحبت کنیم. حتی وب 2 هنوز از برخی جنبهها در حال پیشرفت است. اما هیچ شکی نیست که همین حالا نیز فناوریهای تازه شبکه در دانشگاهها، مراکز پژوهشی و شرکتهای پیشرو در دست بررسی و پایهگذاریاند. اگر به وب لاگها سری بزنید میبینید که گفتگو بر سر نسل بعدی بسیار داغ است. برای بسیاری، وب 3 یعنی Semantic Web این عبارت را Tim Berners- Leeیعنی همان کسی که سنگ بنای وب را گذاشت مطرح کرده. Semantic Webیا وب مفهومی جایی است که ماشینها صفحات وب را همانگونه که ما میخوانیم میخوانند و موتورهای جستجو میتوانند بهتر درون وب کاوش کرده و نتایج دقیقتری ارائه کنند. Nova Spivackیکی از مدیران شرکت Radar Netwroks میگوید: «وب 3 مجموعهای از استانداردهاست که فضای وب را به یک بانک اطلاعاتی بزرگ تبدیل میکند». وب 3 به زبان ساده وب 3 چه شکلی خواهد داشت؟ کسی نمیداند اما امکانات زیر را باید محتمل بدانیم. وب مفهومی یک فضای وب است که کامپیوترها میتوانند در آن مانند ما صفحههای وب را بخوانند. کافی است از کامپیوتر بخواهید برنامه شما را با چیزی مثلاً یک پزشک یا پرواز هواپیما تنظیم کند. وب سه بعدی فضایی است که میتوانید بدون نیاز به حرکت از پشت کامپیوتر، درون آن قدم بزنید و ساختمانهای آن را بازدید کنید. وب رسانهای فضایی است که میتوانید با یک فایل رسانهای فایلهای دیگر را جستجو کنید. برای نمونه تصویری از یکی از نقاشیهای مورد علاقه خود را به کامپیوتر میدهید و او تصاویر و فیلمهای مرتبط با آن را پیدا میکند. وب فراگیر یک فضای وب است که همه جا وجود دارد؛ روی کامپیوتر شخصی، روی کامپیوتر جیبی، روی تلفن همراه و حتی روی لباستان. حتی با ارتباط پنجرههای اتاقتان و دریافت وضعیت هوا، پنجرهها در زمان لازم باز و بسته میشوند. وب مفهومی وب مفهومی ایده تازهای نیست. این ایده که در آن فضایی وجود داشته باشد تا کامپیوترها بتوانند متنها را بهتر خوانده، بفهمند و پردازش کنند نخستین بار در سال 2001 در قالب یک مقاله در نشریه Scientific American مطرح شد. این مقاله که Berners- Lee نیز در تالیف آن نقش داشت دنیایی را شرح میداد که در آن، agent های نرم افزاری اعمال مربوط به وب را که معمولاً خود ما انجام میدهیم انجام میدادند. این داستان با یک شخصیت مجازی با نام Lucy آغاز میشود که یک پزشک به مادرش گفته باید با یک پزشک متخصص مشورت کند. در داستان چنین آمده: در مطب دکتر، لوسی از طریق کامپیوتر خود به Semantic Web agnet خود فرمان داد و agent جزئیات مربوط به وضعیت مادر لوسی را از agent دکتر دریافت کرد. سپس با روشن شدن شیوه درمان، لیستی از 20 بیمارستان که توانایی چنین کاری داشتند به دست آورد و روالهای بیمهای لازم برای آغاز درمان را با نزدیکترین دفتر و بهترین خدمات هماهنگ کرد. این شاید اغراقآمیز به نظر بیاید اما آینده مورد نظر Berners- Lee از وب همین است. Semantic Web agnet لوسی میتواند بدون نیاز به کمک و راهنمایی او همه قرار ملاقاتهای مادرش را بررسی کرده و بهترین وقتها را تعیین کند. Semantic Web agnet چیزی است که میتواند برای تنظیم مرخصی و تعطیلات شما گرفته تا تحقیق درباره یک موضوع برنامهریزی شود. اما این کار چگونه انجام میگیرد؟ از نگاه Berners- Lee باید در استانداردهای وب بازنگریهایی انجام گرفته و همه meta- data هایی که ما برای خواندن صفحات وب به کار میبریم را به شکل قابل فهم برای ماشین به آن اضافه کنیم. اکنون شش سال پس از انتشار مقالهScientific American، meta- dataهای لازم همراه با Recourse Description و Web Ontology Language آماده شده و به سایتها و ابزار اینترنتی نیز راه پیدا کردهاند. نتیجه این meta- data ها را میتوانید برای نمونه در food siteیاهو ببینید. شرکت Radar Networks نیز گونهای پورتال وب مفهومی را در دست ساخت دارد. HP در حال کار روی یک رابط برنامهنویسی با نام Jena است. ساختارهای وب مفهومی در ابزار بانک اطلاعاتی Oracle نیز دیده میشود. David Lankers پروفسور علوم اطلاعات در دانشگاه سیراکیوز میگوید: «وب مفهومی چیز خوبی است اما استفاده از آن بسیار پیچیده و زمانگیر است». یک وب مفهومی دیگر هم اکنون پژوهشگران زیادی هر یک با دید شخصی خود در حال کار روی وب مفهومی هستند. این گروه به جای بازنگری در فرمت وب که تغییر در همه سایتها را ایجاب میکند در حال آماده کردن agent بهتری هستند که صفحات وب را بهتر بفهمند. یعنی آنها به دنبال سادهتر کردن ساختار صفحههای وب نیستند بلکه agent های با هوشتری میسازند. Blue Organizer محصول Adaptiv Blueیکی از نخستین نمونههاست. مرورگر Blue Organizer محصول Adaptiv Blueیکی از نخستین نمونههاست. مرورگر Blue Organizer تحت شرایطی هنگامی که یک صفحه وب را باز میکنید موضوع سایت را میفهمد و به طور خودکار اطلاعات پیرامون آن موضوع را از سایتهای دیگر میگیرد. برای نمونه اگر یک وبلاگ مربوط به یک فیلم را باز کنید. بیدرنگ سایتهایی که میتوانید این فیلم را بخرید یا بیشتر درباره آن بخوانید را دریافت خواهید کرد. البته حرف زدن درباره این تواناییها در مقایسه با پیاده کردن آنها بسیار سادهتر است. شرکتهای بیشماری همچون شرکت Claris as Personal Web محصولاتی مانند Blue Organizerعرضه کردهاند که البته با recommendation engine آمازون تفاوت چندانی ندارد که بسته به چگونگی کشت و گذار شما در اینترنت، موضوعات مورد علاقه شما را حدس زده و تازهترین محصولات را معرفی میکند. ما هنوز تا رسیدن به agent هایی که بتوانند خودشان فکر کنند راه درازی در پیش داریم. شاید نخستین چیزی که برای وب مفهومی نیاز داریم همانگونه که Berners- Lee معتقد است، metadata باشد. Pattic Maesیکی از کار کشتههای Media Lab در دانشگاه MIT و پایهگذار گروه agent های نرم افزاری میگوید: «agent های خودکار بسیار با ارزش هستند اما واقعاً سخت است که بگوییم tag های درون صفحات وب بهترند یا tag هایی از سوی خود ماشین ساخته میشوند». |
وب معنایی Semantic Web
وب معنایی (معانیگرا و معانینگر نیز نامیده شده (Semantic web)) را میشود فضایی جهانی از جنس محاسبات هوشمند ماشینی تصوّر کرد که در آن تمامی کتابها، کتابخانهها دانشها، دانشنامهها و دانشگاه ها (پایگاههای دانش - Knowledge bases) به صورتی معنیگرا و با توانایی درک مفهومی همدیگر در کنار هم قرار خواهند گرفت. آقاي Tim Berners-Lee، که معروف به پدر وب است، آينده وب را بصورتي بيان کرده که بر خلاف وب کنوني فقط توسط انسانها قابل فهم نباشد بلکه توسط ماشين ها نيز قابل درک و پردازش است. ايده وب معنايي نيز از همين نکته منشا مي گيرد. در زير سه تعريف مختلف از وب معنايي ارائه شده است: · پروژه اي با هدف ايجاد رسانه اي جهاني براي رد و بدل کردن اطلاعات بصورتي که براي کامپيوتر قابل فهم و پردازش باشد. · وب معنايي، شبکه اي از اطلاعات در مقياس جهاني است به نحوي است که پردازش آنها توسط ماشين ها به سادگي امکان پذير است. · وب معنايي شامل داده هاي هوشمند وب است که توسط ماشين ها قابل پردازش است. هر چند نزدیکی به تحقّقّ ایجاد چنان فضایی محتاج پیشرفتهایی جدید و کلّینگرانه در بسیاری از زمینههای مهندسی، ریاضی، هوش مصنوعی، و به ویژه در زبانشناسی، فلسفه، و بسیاری از معارف دیگر انسانی خواهد بود، گامهای اوّلیّه در این سمت برداشته شده است. مؤلّفههای وب معنایی لایههای وب معنایی مولّفههای وب معنایی (Components of the Semantic Web): بسیاری از استانداردها و ابزارهای وابسته به فنّاوری اکسامال (XML) را میتوان به اینترنت آینده و وب معانینگر نیز مربوط دانست. از آن جمله باید شمای اکسامال (XML Schema)، چارچوب شرح منابع ((Resource Descrption Framework (RDF)، شمای آردیاف (RDF schema)، و زبان هستیشناسی وب ((Web Ontology LANGUAGE (OWL) را برشمرد. مولّفههای مختلف وب معنایی، در تصویر سمت چپ آمده است. RDF که زبان پايه استفاده شده در وب معنايي است بر پايه XML بنا نهاده شده اند. XML نيز خود بر اساس Unicode و URI بنا نهاده شده است بنابراين از زبانهاي مختلف پشتيباني مي کند. از URI نيز براي مشخص کردن مفاهيم در وب معنايي استفاده مي شود، براي مثال URL نوعي URI است که براي مشخص کردن منابع در وب استفاده مي شود. قسمت اصلي وب معنايي آنتولوژي ها هستند که ارتباط بين برچسب هاي اسناد وب معنايي و اشيا واقعي که اسناد مذکور آنها را تشريح مي کنند، برقرار مي کند. در بالاي آنتولوژي قواعد قرار دارد که با استفاده از آنها مي توان دانش جديدي را از دانش موجود نتيجه گرفت. در صورتي که يک چهارچوب استاندارد براي قواعد موجود بوجود آوريم، مي توانيم به اثبات برسيم و اثبات هاي بدست آمده را در کاربرد هاي مختلف به اشتراک بگذاريم. یکی از اهداف وب معنایی رسیدن به اطمینان است که در بالاترین لایه قرار دارد. در این جهت استانداردهای گوناگونی در حال شکلگیری و استفادهاند. از این میان میتوان FOAF که استانداردی برای ایجاد شبکه اجتماعی است، را نام برد. زبان تشريح منابع Resource Description Language سه تايي ها در RDF زبان HTML که در وب کنوني استفاده مي شود توانايي بيان اشيا و روابط بين آنها در وب را ندارد. بنابراين زبان ديگري جهت استفاده در وب معنايي بوجود آمده که RDF نام دارد. RDF زباني است بر اساس XML که جهت تشريح مفاهيم و ايجاد اسناد در وب معنايي بوجود آمده است. اسناد RDF در واقع حاوي توضيحاتي در مورد اطلاعات در وب معنايي هستند به نحوي که آنها را قابل درک براي ماشين ها مي کند. همان طور که در شکل روبرو نشان داده شده است، هر عبارت در RDF بصورت سه قسمت فاعل، گزاره و مفعول بيان مي شود. گزاره و فاعل خود از نوع منبع هستند و مفعول نيز مي تواند از نوع منبع (Resource) يا رشته اي ثابت (Literal) باشد. براي مثال به جملات زير توجه کنيد: كد:
· Buddy Belden owns a business كد:
<#Buddy><#owns><#business> برنامهنویسی و ایجاد به منظور ساخت و ایجاد نرمافزارهای کاربردی برروی وب معانینگر برنامهنویسان باید سه عامل گوناگون را با یکدیگر جمع و هماهنگ نمایند: · زبان اصلی برنامهنویسی مثل جاواJava یا سیشارپ C# · زبان وب معانینگر مثل آردیافRDF و آوُل Owl · پروتکلهای وب نظیر اچتیتیپیHTTP و سُوپ (Simple Object Access Protocol - SOAP) ابزار ایجاد وب معانیگرا آلتووا سمانتیک ورکس Altova Semantic Works عبارت است از یک ویرایشگر بصری برای ساخت و ایجاد آردیاف و آوُل برای وب معانینگر. صورت رایگان این نرمافزار را میتوان به صورت آزمایشی از محل سایت آن فراهم کرده و برای مدت ۳۰ روز مورد بررسی قرار داد. سیستمهای استدلالگر از آنجا که هدف وب معانینگر فراهمسازی منابع اینترنتی قابل فهم مستقیم و بدون واسطه توسط ماشین است، توانایی بر پردازش زبان هستیشناسی وب یکی از ویژگیهای عمده در سامانههاییست که در آینده به بهرهبرداری از این گونه منابع نیاز دارند. |
سلام
میخواستم وب معنایی رو پیاده سازی کنم چطور میتونم؟؟؟ با چه نرم افزاری؟؟ لطفا راهنمایی کنید مر30 |
موتور های جستجو در وب معنایی
|
زمان محلي شما با تنظيم GMT +3.5 هم اکنون ۱۲:۲۱ بعد از ظهر ميباشد. |
Powered by vBulletin® Version 3.8.3
Copyright ©2000 - 2025, Jelsoft Enterprises Ltd.
Search Engine Friendly URLs by vBSEO 3.1.0 ©2007, Crawlability, Inc.